10 Eylül 2022
MUTAHHARTEN’İN ÖLÜMÜ
“Bu ünlü emîrin ölüm tarihi hakkında maalesef sarih bilgilere sahip değiliz. Ancak onun M. 1403 yılı Temmuzunda henüz hayatta olduğu kesindir. Zira bu sıralarda Anadolu'yu terke hazırlanan hâmisi Timur'la bir görüşme yaptığı Timurlu kaynaklarında sabittir. Emîr Taharten'in M. 4 Mayıs 1404 tarihinde hayatta olmadığını da kesinkes biliyoruz. Zira bu tarih, İspanya kralı III. Henry tarafından Timur'a elçi olarak gönderilen Ruy González de Clavijo’nun seyahat güzergâhlarından olan Erzincan'a geliş tarihidir ki elçi bize, bu sıralarda Erzincan beyinin Emîr Taharten'in oğlu olduğunu ve Taharten'in de hayatta olmadığını haber vermektedir. Gerçekten de bu tarihten sonra muasır kaynakların hiçbiri, Emîr Taharten'den söz etmemektedirler. İşte bütün bu bilgiler de gösteriyor ki Taharten, M. Temmuz 1403 ile M. Mayıs 1404 tarihleri arasındaki bir zaman diliminde vefat etmiştir. Bize göre bu zaman dilimi ise, M. 1403-1404 yılı kışıdır.” ([16])
“Saltanat süresi boyunca bazen güçlü bir kişi bazen de çekingen ve korkak bir insan olarak karşımıza çıkan Emîr Taharten, bütün hayatını savaşla geçirmiştir. Bu nedenle de bölgede imar faaliyetleriyle yakından ilgilenememiştir. Nitekim kendi zamanından bize intikal etmiş bir tek maddi kalıntı —Timur ve Çağatay sultanı Muhammed Han adına Erzincan ve Çemişgezek ‘de basılan ve Taharten'e ait olduğunu düşündüğümüz madeni paraları istisna edersek— yoktur. Ancak bunların günümüze ulaşmamış olması demek, bu maddi unsurların hiç olmadığı anlamına gelmez. Nitekim XVI. yüzyıl Osmanlı tahrir defterlerinde Erzincan şehir merkezi (nefs)'nde kayıtlı Taharten Beg Medresesi ve Taharten Beg Zâviyesi isminde iki yapı bulunmaktadır. Medrese (okul)'nin Emîr Taharten tarafından yaptırıldığı muhakkaktır. Ancak zâviye (tekke), Emîr Taharten tarafından yaptırılmış olabileceği gibi onun vefatı üzerine ailesi tarafından Taharten adına yaptırılmış da olabilir. Tarikatlara mensup şeyh ve dervişlerin yaşadığı ve gelip geçen yolcuların bedava misafir edildiği mekânlar olan zâviye (tekke)'ler, genelde bir veya birkaç türbeyle bütünleşmiş durumdadır. Dolayısıyla Erzincan şehir merkezindeki bu zâviyenin varlığı, Emîr Taharten'in mezarının burada bulunduğuna bir delil olarak yorumlanmalıdır.”([17])
“Taharten (Mutahharten) Medresesi; Bu medrese 1379-1403 seneleri arasında Erzincan Emirliği’nde bulunmuş olan Mutahharten Bey tarafından inşâ ettirilmiştir. Evkafı Mığısı ve Hahsor köylerinin tamam malikânesi ile Vartinik ve Viraskiğ köylerinin ½ hububat hisselerinden olup, vâridâtı 3685 akça idi. Bu gelirin yevmî 7 akçası tedris, 2 akçası talebe ve 1 akçası tevliyet giderlerine ayrılmıştı.” ([18])
“Taharten Bey Zaviyesi; Evkafı Dacirek köyünün ½ hububat hissesinden müteşekkil olup, geliri 720 akçayı bulmakta idi. Bunun tamamı yevmî 2 akçadan zâviye şeyhine tahsis edilmişti.” ([19])
“Taharten Beg medresesine, XVIII-XX. yüzyılları arasında tutulan vakıf defterlerinde de tesadüf edilmektedir. Medreseye gelir olarak Mitini (bugünkü Gümüştarla) ve Vaskird (bugünkü Işıkpınar) köylerinin icar gelirleri vakıf edilmiştir. Yıllık geliri 22834 kuruştur. Medresede müderris olarak görev yapanlar; Osman, Yusuf, Raşid ve Sadık Efendilerdir. Medresenin gelir ve gideri denktir.” ([20])
“Erzincan Emirliği ve Akkoyunlular devrinde Erzincan’da pek çok cami, mescid, medrese, zâviye, han kâh yapılmış ve buralarda birçok şahsiyet yetişmiştir. Bunlar arasında Pîr Muhammed Bahâeddin Erzincânî, Ömer Vecîhüddin Erzincânî, Şerefeddin Muhammed Erzincânî ve Yahyâ b. Süleyman b. Ali er-Rûmî el-Erzincânî sayılabilir. Bu döneme ait eserler içinde Gülâbî Bey Hamamı, Gülâbî Bey Camii (Ulucami), Akkoyunlu (Cimin) Mescidi, Ahî İne Bey Tekkesi, Mutahharten Medrese ve Zâviyesi, Pîr Ömer Zâviyesi, Uğurlu Mehmed Bey Zâviyesi, Veled Bey Zâviyesi, Sultan Seydî Türbe ve Zâviyesi kaydedilebilir. Eretnalı, Timurlu, Karakoyunlu ve Akkoyunlular’ın Erzincan’da kestirdikleri paralar da vardır.” ([21])
Yukarıda Eretna Bey ve çocuklarını anlatırken, kaynakların birçoğunda verilmeyen Mutahharten’in menşe’i ni, dedesini, babasını ve kardeşleriyle aile bağının ne olduğunu anlatmak istedim. Diğer önemli bir konu ise Mutahharten’in bütün kaynaklarda mezarının nerede olduğu “bilinmemektedir” denilmiştir. Hâlbuki aşağıda bilgilerinize sunduğum iki kaynak, MUTAHHARTEN’İN MEZARI’NIN nerede olduğunu bize söylemektedir. Önce menşe’i ne, sonra kaynaklarımıza baktığımızda, Erzincan Emîri Mutahharten’in mezarının günümüzde Erzincan/ERDENE köyünde bulunduğunu göstermektedir. 9 Ağustos 2022 günü Erdene Köyü mezarlığında, birçok mezarın yok olma noktasına geldiğine, söz konusu MEZARIN hangisi olduğunun belirlenmesi için ilgililerin, bilim adamlarının kapsamlı bir çalışma yapması gerektiğine, hatta oğlu Şeyh Hasan ile yeğeni Şeyh Ali’nin mezarlarının burada olacağı kanaatine vardım. Erdene Köyü eski mezarlığını gezerek fotoğrafladım.
Şecere;
___________ KIZ KARDEŞİ _________________CAFER BEY_____________ERKEK KARDEŞİ ALİ BEY_________
__________________________________________|_________________________________
Oğlu ______Oğlu_________ Oğlu ________Oğlu _________Oğlu ____________Kızı ______Oğlu
? BURAK BEY MENGÜTAZ TURUMTAZ ALÂADDİN ERETNA ? HALİL
| |
| |
| oğlu oğlu oğlu
| BEDREDDİN ŞEYH HASAN İİZZEDDİN CAFER GIYASEDDİN MEHMED
|
oğlu kızı oğlu
PÎR MEHMED KIZ MUTAHHARTEN
|
|
Oğlu (Oğlu-Kızı)?
ŞEYH HASAN (?) Torunu
ŞEYH ALİ
“Temurleng sonrası, Mutahharten âilesi Üzümlü ’deki (Cimin) varlıklarını kaybetmeye başladılar. Semerkant’a elçilik ile gönderilen heyetteki İspanyol Elçisi Ruj Gonzoles de Clavijo da Üzümlü ve Sansa-Cibice Boğazından geçerek Pekeriç’e, Erzurum’a seyahat etmiştir. Üzümlüler’in Eretna ve Kadı Burhaned-din’in Salurlular ile ne gibi ilişkileri olmuştur, bu belirsizdir. Ancak, Eretnalılar’ın veya bunlara bağlı bir gurubun Karasu güneyinde, Üzümlü karşısında, Munzur eteğindeki Eretne’de (şimdi köy-Erdene) sakin oldukları anlaşılmaktadır” ([22]) ifadeleri ile;
“DER SIFAT-I BAHÂR AZM-İ SEFER-KERDEN-İ YILDIRIM HAN VE FETH-ŞÜDEN-İ AMÂSSİYE VE SİVAS VE MALÂTİYYE VE BEHİSNİ VE ERZİNCAN” ………. Başlığı altında şu manzum mısralar da;
“Ol iklimi tamâm itdi musahhar
Pes andan sürdi Erzincan’a leşger
Beg Erzincan’a Tâtâr’idi ol hîn
Hem anun adıyidi Tâhire’d-dîn
Meger Tâtâr’dan gelmişdi bir hân
Gazâ idüp hem ider Rûm’ı seyran
Ecel irişdi kodı kâr ü bârı
Henüz Edrene’de vardur mezârı …………..” ([23]) denilmektedir.
Böylece, Erzincan Emîri Mutahharten’in mezarı ve yerinin bulunmasının yanında Erzincan başka bir çalışmanın içerisine de girmelidir. Deprem felâketleriyle harabeye dönmüş, her defasında farklı alanlar da yeniden yapılandırılan bir şehrin, yüzyıllar boyunca geride bıraktığı, maddi kültür kalıntıları, sosyal-ekonomik yapısını yansıtan (topografik kuruluşu dâhil, arkeolojik yapılar, maddeler vd.) unsurlar günümüze kadar araştırılmamıştır.
Karasu (Fırat) sağ-sol eski yerleşimleri üzerinde yapılacak araştırmalarla, seyahatnameler, yabancı ve Osmanlı Arşiv Belgelerinden de yararlanmak üzere hiç değilse 1458-1578-1677-1678-1784 depremlerinin toprak altında bıraktığı birçok yapıya, bütün olumsuz bakış ve değerlendirmelere rağmen gerekli çalışmalar yapılarak ulaşılacağını düşünmekteyim. İlgililerin bilgilerine arz ederim.
Saygılarımla
Kenan Mutlu Gürses
Araştırmacı-Yazar
NOT; Mutahharten’in ismi farklı kaynaklarda; Tâhire’d-dîn, Taharten, Tahirten, Tratan, Tarathan vd. olarak kullanılmıştır.
[16] Emrah KILINÇ- YUKARI FIRAT HAVZASI BEYİ EMÎR TAHARTEN
[17] Emrah KILINÇ- YUKARI FIRAT HAVZASI BEYİ EMÎR TAHARTEN
[18] İsmet Miroğlu- Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası
[19] İsmet Miroğlu- Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası
[20] Emrah KILINÇ- YUKARI FIRAT HAVZASI BEYİ EMÎR TAHARTEN (566 Dp Not)
[21] İsmet Miroğlu-İslâm Ansiklopedisi Erzincan
[22] Üzümlü (Cimin) Tarihi (Not: Bu kaynak da Editörün açıklamalarına ihtiyaç duyulmaktadır.)
[23] Necdet Öztürk-HADÎDÎ- TEVÂHİR-İ ÂL-İ OSMAN (1299-1523)
Kenan Mutlu Gürses