09 Ekim 2023
M.S. 1747 - Mir Mehdi Han Kasımlı Afşar
[Revanı bağımsız bir hanlık olarak kuran Mir Mehdi han (1747- 1752) ilk iş olarak hanlığın arazisini genişletmek için komşu hanlıklara seferler yaptı. Zira Nadir Şah sonrası kargaşa yaşayan bölge hanlıkları yağma ve talan ile sağa sola saldırmaktalar, birbirlerinin topraklarına göz dikmekteydiler. O, 1748 yılı başlarında Urmiye hanlığına hücum etti. Urmiye hanı Fethali han Afşar’ı yenilgiye uğratan Mehdi Han Fethali han ile bir anlaşma yaparak Revan Hanlığının ilk başarısını ortaya koymuştur. Bu çarpışmadan sonra Mehdi han süratle başında bulunduğu Hanlığı kurumsallaştırma çalışmalarına başlamıştır. Safevi devlet teşkilatı ve vergi sitemini uyulamaya koymak ilk etapta en akılcı ve pratik bir çözüm olarak uygulanmıştır. Bu uygulamaların sağlıklı bir biçimde devam etmesi için bölgede huzur ve sükûnun hâkim olması gerekmektedir. Fakat yeni kurulmuş olan Revan hanlığı komşu devletlerarasında kavga alanına çevrildi.
1747-50 yılların sonlarında taç-taht uğrunda kavgalar ayyuka çıktığından Güney Kafkasyada da asayiş bozulmuştu. Bölgedeki bu kargaşadan yararlanmak isteyenlerin olması normaldir ve Tiflis merkezli faaliyet gösteren Kartli-Kahetiya çarları II. Teymuraz ve oğlu II. İrakli, diğer taraftan ise Karabağ hanı Penahali han arasında bölgede nüfuz mücadelesi kavgalarına başlamakta gecikmediler. Özellikle, Revan, Gence, Nahçıvan hanlıkları sık sık Kartli-Kahetiya çarlığının hücumlarına maruz kalıyordu. Revanı kendine tabi kılma niyetinde olan çar Teymuraz ve oğlu İrakli bunun için her tür vasıtadan istifade ediyorlardı. Hanlığın Böyle ki, Ermeniler Kartli-Kahetiya sarayı ile gizli bir temas kurarak Gürcülerin dikkatini Revana çekmeye çalışıyorlardı. Devrin önemli kaynaklarından sayılan Butkov “Revan ve Gence’den olan Ermeniler AĞUSTOS 1749 yılı başlarında çarın yanına gelerek çar Teymuraza tabi olacaklarını ve beş bin ruble meblağında vergi vereceklerini vaat ettiler». Şeklinde bir malumat vermektedir. Ermenilerin bu hareketi Revan hanının dikkatinden kaçmıyordu. Mir Mehdi han Kartli-Kahetiya sarayı ile gizli ilişki kuran Ermenileri cezalandırmaya karar vermişti. Onun bu niyeti KartliKahetiya sarayının dikkatini çekmiş, Revanın iç işlerine karışmak için bahane arayan çar Teymuraz Ermenilerin müracaatından yararlanarak Eylül 1749’da 25 bin kişilik bir ordu ile Revana hareket etti. 29 Eylülde Gürcü askeri bir köyü işgal ederek buraya karargâh kurdular. Mukavemet göstermek iktidarında olmayan Mir Mehdi han Ermenilere karşı harekâttan vazgeçer ve çar Teymuraz ile barış yapar. 22 Kasım’da Gürcü askerleri Revan Hanlığı arazisini terk ederek geri dönerler. Kartli-Kahetiya çarlarının her fırsatta komşu Azerbaycan hanlarının dâhili işine karışması hanlıkların huzursuzluğuna sebep oluyordu. Bu durumdan istifade etmek isteyen hanlıklar da yok değildi. Komşu Azerbaycan hanlarını kendine tabi etmek isteyen Karabağ hanı idi. Karabağ Hanı Penahali han Azerbaycan bölgesinde iktidar mücadelesinde Kartli- Kahetiya çarlığını etkisizleştirmek istiyordu. Bu maksadı ile Aralık 1749’da Genceli Şahverdi han, Şekili Hacı Çelebi han, Gebeleli Ağamali han, Muğanlı Seferali ve Şamahılı Hacı Muhammed Ali hanla ittifak yaparak Kartli-Kahetiyaya hücum etmeğe karara verdiler. Bu harekâtın Revan için iyi bir şekilde sonuçlanmayacağına karar veren Revan hanı tarafından haberdar edilen İrakli müttefiklerin hücumunu savuşturmak için zamanında tedbir aldı..
Neticede Martkubi ve Didopisiali köylerinde meydana gelen çarpışmada müttefik askerleri yenilgiye uğradılar. Bu hadisede Revan hanının Kartli-Kahetiya çarlığına yardım etmesinin diğer bir sebebi de Penahali han Kartli-Kahetiya arazisine hücum etmeden önce önce oğlu ve kardeşinin kumandanlığı altında 4.000 kişilik askeri yağma maksadıyla ittifaklarına katılmayan Revan hanlığına göndermişti.. Revan şehrine ve Ecmiadzin kilisesine kadar ilerleyen Karabağ askeri bu harekâtta çok sayıda esir ve mal elde etmişti. Bu hücumun karşısında ne yapacaklarını şaşıran Revanlılar II. İrakli’ye elçi göndererek yardım istedi. Zamanında yardıma yetişen Kahetiya çarı geri dönen Karabağ askerine hücum ederek yenilgiye uğrattı. Neticede Penahali hanın oğlu ve kardeşi başta olmak üzere birçok Karabağlı öldürüldü, onlardan pek az bir kısmı geri dönebildiler. Karabağlıların çapul maksadıyla Revan arazisine saldırmaları ilk değildi.
Nadir şah öldürüldükten sonra Karabağda hanlığını ilan eden Penahali han oluşturduğu ordusuyla Şirvan, Şeki, Gence, Revan vilayetlerini sık sık yağma ve talan ediyordu. Bu hadise Revan hanlığı ile Kartli-Kahetiya çarlığı arasında olan münasebetleri başlatmıştı. Revan hanlığında kuruluş aşamasında bir rahatlık huzur zemini oluşamadı. Sürekli mücadele hanlığın müesseseleşmesine engel oluyordu. İran’daki taht kavgaları devam ederken Tebriz hâkimi Muhammed han Afşar bağımsız siyaset yürütmeye başladı. O, Kartli- Kahetiya çarlığı da dâhil olmakla komşu hanlıkları ve Revan Hanlığını kendine tabi kılmakiçin harekete geçti. Öncece Kartli-Kahetiya sarayına elçi gönderen Muhammed han çar Teymuraza kendisine tabi olmasını talep eder. Lakin çar Teymuraz onun gönderdiği elçileri kabul etmemişti. Red cevabı alan Tebriz hâkimi Kartli-Kahetiyaya karşı bir cezalandırma seferine çıkmaya hazırlandı. Bunun için öncelikle Revana hücum etmesi gerekiyordu. 1750 yazında Muhammed han 30 bin kişilik askeri ilk önce Revan hanlığı arazisine dâhil olur. Revan arazisine hücuma geçen asker burada yağma ile meşgul olmağa başladı. Bu yağma ve çapul hücumu karşısında aciz kalan Revanlılar yine yardım için Kartli-Kahetiya sarayına müracaat etmek zorunda kaldılar. Revan üzerinde nüfuz kurmak için en küçük fırsattan yararlanmak için can atan çar Teymuraz ve oğlu İrakli askerle Revana gelir. Tebriz askerleriyle Gürcü askerleri arasında meydana gelen çarpışmada mağlûp olan Tebriz hâkimi Muhammed han Gernibasar mahallindeki Kvirob (Korvirab) kalesine sığınır. İrakli askeri ile Muhammed hanı takip ederek kaleyi ele geçirir ve hanın ailesi esir alınır, hanın hazinesi müsadere edilir.
Fakat Tebriz hâkimi bu hadiseden sağ salim kurtulmasına rağmen Tebriz ahalisinin çıkardıkları isyan neticesinde öldürülür. İrakli’nin Revan hanlığına bu yardımı mukabilinde Revanlılar KartliKahetiya çarlığına her yıl kırk bin ruble verecek ve aynı zamanda Revan şehrinde çarın elçisi sürekli oturacaktı. Bu anlaşma ile bir anlamda Revan hanlığının Gürcülerin kontrolüne girdiği de söylenebilir. Revan hanlığı bu tehlikeden kurtulsa da çok geçmeden yeni tehlike ile karşı karşıya kalır. Azerbaycan’da ve İran’da meydana gelen hadiselerde taht iddiasında bulunanlardan biri olan Urmiyelı Fethali han Afşar askeri yönden güçlenerek aceleyle komşu Azerbaycan hanlarını bir merkez etrafında birleştirme siyasetine başladı. O, önce Tebriz’i ele geçidi. Bundan sonra Fethali han Revan Hanı Mir Mehdi handan intikam alma hırsına kapılmıştı. Fethali han Afşar niyetini hayata geçirmek için Nadir şahın eski beylerinden Azad hanı yanına çağırdı. Urmiyeli Fethali han Afşar Azerbaycan hanlarına fermanlar göndererek kendisine tabi olmalarını talep etti. Lakin onun bu daveti hanlar tarafından reddedildi. Onun gönderdiği elçiler Revan hanlığından da eli boş dönmüştü. Bir taraftan bu gelişme, diğer taraftan ise Revan hanlığının kurulmasıyla Urmiye’ye yaptıkları seferi Fethali hanın intikam için Revana asker göndermesine sebep oldu. Onun emriyle Azad han 1751 yılı sonlarında komutanlarından Musa hanın komutasında askerini Revana gönderdi. Revan kalesi muhasaraya alınır. Revanlılar Mir Mehdi hanın idaresinde kaleye sığınarak güçlü müdafaaya başlamakta gecikmediler.
Şehirde yaşayan bazı Ermeniler ise gelişmelerden korkarak yeniden Kartli -Kahetiya çarı Teymuraza bu durumu anlatmak ve yardım talep etmek için müracaat ettiler. Revan üzerinde tesis ettiği etkiyi kaybetmek istemeyen çar Teymuraz bu müracaattan istifade ederek oğlu İrakli’nin komutasında Revan’a beş bin kişilik asker gönderdi. Gürcü askerlerinin terkibinde Kazak ve Borçalı bölgesinden olan Azerbaycan Türklerinin süvari birlikleri de bulunmaktaydı.. Ahalinin güçlü mukavemeti ve diğer taraftan İrakli’nin kumandası altında zamanında yetişen yardım Musa hanı Revan kalesinin muhasarasından vazgeçmeye mecbur eder. Musa hanın geri çekildiğini duyan Azad han on sekiz bin kişiden oluşan askeriyle Araz çayını geçerek Garni çayının kenarında ordugâhını kurdu.
Azad hanın 12 büyük topu, 200 küçük topu olan 40.000 askere sahip olduğu bildirilmektedir. Diğerlerinde ise 30 binlik askere sahip olduğu kaydedilmektedir. Bu haberi duyan İrakli, Azad handan çekinerek askeri ile Kırkbulak dağlarına çekildi. Çok geçmeden taraflar arasında savaş başladı. Beklenmedik bir şekilde bu vuruşmada Azad hanın askeri yenilgiye uğrayarak geri çekilir. II. İrakli ise Kartli- Kahetiyaya geri döndü. Bu haberi duyan Urmiyeli Fethali han ihtiyat kuvvetlerini Azad hanın yardımına gönderdi. İlave yardım alan Azad han Kartli-Kahetiyaya hücum etti. Tekrar başlayan savaş neticesinde II. İrakli’nin askeri yenilgiye uğradı. Mağlûp olan II. İrakli teslim olmak mecburiyetinde kaldı. İtaat alameti olarak çar, Fethali hana girovlar vermişti. Girovların terkibine II. İrakli’nin kız kardeşi, Zalbey ve Aslan bey adlı iki Gürcü prensi olmakla 200 iyi yetişmiş asker de dâhil idi. Galip gelen Azad han bu hadiseden sonra Revanda Mir Mehdi hanı iktidardan uzaklaştırarak elçisi Halil hanı buraya hâkim tayin etmişti. ([31])
DEVAM EDECEK
[31] Dr. Hasan OKTAY- Revan Hanlığı ve Hanları
Kenan Mutlu Gürses