05 Ocak 2024
M.S. 27 AĞUSTOS 1896
TAŞNAKSUTYUN, HINÇAK, ŞANT VE KURBAN İSİMLİ ERMENİ TERÖR KOMİTELERİ, TÜRKİYE'DE İLK BANKA BOMBALAMA EYLEMİNİ GERÇEKLEŞTİRDİ
M.S. 28 AĞUSTOS 1896
İSTANBUL'DAKİ BELLİ-BAŞLI YABANCI DEVLET ELÇİLERİ OSMANLI HÜKÜMETİ'NE ERMENİLERLE İLGİLİ OLARAK NOTA VERDİLER
26 Ağustos 1896
Ermenilerin Osmanlı Bankasına saldırısı,
M.S. 1898 - İNGİLİZ KONSOLOSLARI
(…) [Maunsell, kasım ayının ortasında Erzurum'a gelmiştir. Trabzon ile Erzurum arasında yolculuk yaparken, yollarda çok sayıda aracın askeri malzeme ve mühimmat taşıdığını gözlemlemiştir. Bunu, askeri bir faaliyet öncesinde yapılan hazırlığın belirtileri olarak değerlendirmiştir. Bu maksatla Maunsell, Erzurum'da bulunurken askeri sevkıyatın nedenini öğrenmek için özellikle askeri erkân ile görüşmüş; onlardan kafalarındaki askeri plan ve amaçlı öğrenmeye gayret etmiştir. Bu nedenle de Erzurum Konsolosu Graves, Maunsell'in bir müddet daha Erzurum'da kalmasının mevcut askeri istihbaratın tamamlanması için gerekli olduğunu, Büyükelçi Currie'ye bildirmiştir. Eğer onun burada biraz daha uzun süre kalması için talimat verilmemesi durumunda, 17 Kasım günü Erzincan yolu ile Sivas'a hareket edeceği Graves tarafından Currie'ye iletilmiştir.
Yıl sonuna kadar yazdığı raporlarda ve Amerikan Yardım Komitesi'nin elinde olan bir miktar paranın Pincan ve çevresindeki Ermeni ahaliye dağıtılması ile Erzurum ve Erzincan'dan gelirken uğradığı Suşehri, Koçgiri ve Hafik Kazaları'ndaki genel durumu aktarmıştır.
1898 yılında Maunsell, 3 Ağustos gününe kadar Sivas'ta kalmış, daha sonra Trabzon'daki Konsolos Longworth'ın Ağustos ve ekim ayları arasında izne çıkacak olması nedeniyle oraya kaydırılmıştır. Longworrth'ın yerine vekâlet edecek diğer konsoloslar da izinde olduğundan, İngiliz Büyükelçiliği çaresiz Sivas'taki Maunsell'i, Longworth'ın yokluğunda oraya göndermekten başka bir yol bulamamıştır. 4 Ağustos günü Longworth izine çıkmış ve aynı gün de Maunsell Trabzon'a gelerek konsolosluğun sorumluluğunu üzerine almıştır.
1897 ve 1898 yıllarında Maunsell'in Sivas'ta gönderdiği toplam rapor sayısı 51'dir. Bunların 9'u 1897 yılına, 42'si de 1898 yılına aittir. (93 )
M.S. 1901 - İNGİLİZ KONSOLOSLARI
(…) [ Anderson, 27 Eylül 1901 gününe kadar Sivas’ta konsolosluk yapmıştır. 19 Eylül’de büyükelçilikten gelen bir telgrafa göre, Diyarbakır’a hareket etmesi ve oradaki konsolosluğu devralması kendisinden istenmiştir. Anderson’ın kurum olarak bağlı olduğu İstihbarat Dairesi, hareketlerinden hemen önce ondan Malatya ile Harput arası yolun Arabgir istikametindeki kısmının güzergâhının plan ve haritasının çıkarılarak kendilerine gönderilmesini talep etmiştir. 27 Eylül’de Diyarbakır’a gitmek üzere yola çıkan Anderson, Arabgir istikametinden Harput’a ve oradan da konsolosluk mahalli olan Diyarbakır’a, ancak 15 Ekim 1901 günü varabilmiştir. Anderson 1901 yılında Sivas’ta iken toplam 12 rapor yazabilmiştir.
Bu raporlardan üçü, Sivas Vilayeti’nin çeyrek raporudur. Diğerleri ise onun Sivas ve çevresinde yapmış olduğu geziler ile bu gezileri sonunda hazırlamış olduğu harita ve raporlar hakkındadır. 20 Mayıs 1901’den itibaren Sivas, Kayseri, Yozgat, Merzifon, Havza, Lâdik, Sunisa, Hafik ve Tokat güzergâhlarını kapsayan bir aylık bir gezi yapmıştır. Bu gezilerde hazırlamış olduğu güzergâh plan ve haritalarını, 3 Ağustos günü İngiliz Savunma Bakanlığı İstihbarat Dairesi’ne postalamıştır. (94 )
M.S. 24 AĞUSTOS 1902
EĞİN ERMENİ MURAHHAS VEKİLİ RAHİB ARİSDAKES EFENDİ HAÇADURYAN’IN İSTİFASI ÜZERİNE, YERİNE RAHİB KEVORK EFENDİ ARSLANYAN’IN ATANMASINA İRADE BUYURULDU ( 95 )
M.S. 4 AĞUSTOS 1903
ERZURUM’DA DURUMUN ÇOK GERGİN BULUNDUĞUNA VE ERMENİLERE KARŞI SERT TEDBİRLER ALINDIĞINA İLİŞKİN HABERLE)RİN ASILSIZ OLDUĞUNUN RUSYA BÜYÜKELÇİLİĞİ’NE BİLDİRİLDİĞİ (96)
M.S. 28 AĞUSTOS 1903 - ŞUHA MANASTIRI'NA SALDIRI
[Bâb-ı Âlî Daire-i Umür-ı Dâhiliye Tesrî-i Muâmelât Komisyonu Erzurum Vilayeti’nden gelen şifreli telgrafın suretidir.
Fransız konsolosuyla İngiliz konsolos vekili ayrı ayrı makamıma gelerek Erzincan’a iki saat mesafede bulunan Şuha Manastırı’na Kürt elbisesi giymiş yerli yedi Müslüman’ın girip sekiz Ermeni’yi yaraladıklarını, bunlardan dördünün ağır yaralı olduğu haberini aldıklarını söyleyerek durum hakkında açıklama yapılmasını istediler. Olayın kesinlikle doğru olmadığını, vilayetin her yerinde kamu emniyet ve huzurunun mevcut olduğunu cevaben ifade ettim. Ardından tekrar başvurarak çeşitli kaynaklardan bilgilerin doğruluğunun iddia edildiğini ifade ettiler. Olayın kesinlikle aslı ve esasının olmadığını, hattâ iki aydan beri gece ve gündüz adi bir suç bile işlenmediği halde bu gibi söylentilerin nasıl bir özel maksada dayandığını uygun bir dille anlatarak madem ki kendilerine bu konuda bilgi verenler olayın doğruluğunu iddia edebiliyorlar, öyleyse olay günü yaralanan Ermenilerin isimlerini şahıs şahıs açıklamaları gerekir diyerek bu gibi yalan haberleri ulaştıranlar hakkında vilayet tarafından bilgi alınmış olsa gelecekte bu türlü olayların önlenebileceğini düşündüğümü söyledim.
Sonradan Fransız konsolosu bu söylentinin gerçek olmadığına inandığını sözlü olarak ifade etmiş, İngiliz konsolos vekilinin de bu defa gönderdiği yazıda rivayetin esassız ve bile bile uydurulmuş olduğuna artık tamamen inandığını söyleyerek yapılan müracaattan dolayı özür dilemiş, ayrıca böyle gerçek dışı olayları kimlerin bile bile uydurduğuna dair alabileceği bilgileri, bunların ciddi biçimde cezalandırılması için hükümete haber vermeyi bir görev saydığını bildirmiş ve her ikisi de büyükelçiliklerine durumu bu şekilde bildirdiklerini açıklamışlardır. Bu konu bilgilerinize arz olunur. 28 Ağustos] (97)
M.S. 1904 - IV. KOLORDU’NUN ERZİNCAN’DA SEFERBER EDİLMESİ EMRİ
(Rize’deki Rusya İmparatorluğu Konsolos Yardımcısı V. T. Maevskiy’in Kafkasya Askerî Bölge Karargâhı General-Kvartirmeysterına Gönderdiği 26 Ağustos 1904 Tarihli Rapor, Rusya Askerî Tarih Devlet Arşivi, Fond 1300, Liste I, Dosya 1191, Yaprak 111-112 b)[Elime tesadüfen Novoye Vremya (Yeni Zaman) gazetesinin birkaç sayısı geçti ve aşağıda içeriği de mevcut olan bir telgraf dikkatimi çekti: İstanbul 16/29 Ağustos (Volf), Türkiye geniş güvenlik önlemleri almaya başlıyor. Çünkü Eylül ayında Ermeni illerinde ciddi ihtilalci hareketlerin başlayacağından korkuluyor. 14 Ağustos’ta IV. Kolordu’nun Erzincan’da seferber edilmesine dair emir çıkarılmıştır. (Frankfurter Zeitung).(98)
2 AĞUSTOS 1908
Bir Ermeni kadın öğretmenin toplanan kalabalığa; “Şimdiden sonra artık ayrıca milletler yok. Ortada büyük bir Osmanlı kavmi var, Ermeni milleti de onun bir uzvudur” cümlesinin duyulması ve kalabalığın “Yaşasın Ermeniler, Yaşasın Ermeni kavmi” diye bağırması, (Servet-i Fünun)
5 AĞUSTOS 1908
İzmir’deki Ermenilerin Genç Türk Fırkasına gayet mükellef bir ziyafet vermeleri, ziyafette memleket fertlerinin birbirlerine kardeş olduklarına, el birliğiyle Kanun-ı Esasi’nin tatbikine çalışılacağına dair konuşmalar yapılması, (Servet-i Fünun)
7 AĞUSTOS 1908
“Müslümanlarla Ermeniler” başlıklı yazı (Servet-i Fünun)
8 AĞUSTOS 1908
Basında Türklerle Ermenilerin derin dostluğundan ve aralarında uzun yıllar hiçbir mesele olmadığından bahseden, Türklerin dükkânlarını Ermenilere, Ermenilerin ise Türklere emanet ettiklerini, Türklerin Ermeni, Ermenilerin Türk hizmetkârlar kullanacak kadar birbirleriyle içli dışlı olduklarını ortaya koyan yazılar yayınlanması…(Tanin)
8 AĞUSTOS 1908
Erzurum’da Ermeni piskoposluğu önünde Osmanlı subayları tarafından bir gösteri yapılması, Piskopos Saadetyan ile bir subayın konuşmalar yapması, topların atılması,, çanların çalınması. (Tanin)
10 AĞUSTOS 1908
İstanbul’da önce Belediye seçimlerinin yapılacağı ve kanun çerçevesinde bir belediye idaresi meydana getirildikten sonra Mebusan Meclisi seçimlerine başlanacağının açıklanması. (Tanin)
13 AĞUSTOS 1908
Meşrutiyet-i Osmaniye Kulübü tarafından hürriyet ve Kanun-ı Esasi’yi ilan uğrunda hayatlarını feda etmiş olan İslâm şehitlerinin hatırasını takdisen Beyoğlu Balıkpazarı’ndaki Ermeni kilisesinde bir ayin yapılması. (Servet-i Fünun)
14 AĞUSTOS 1908
Beyoğlu Ermeni Kilisesi’nde yapılan âyinin sonunda Ermeni Patrik Vekili Katogikos Yagişa’nın [Yeğişe] alkışlarla karşılanan bir konuşma yapması. İçinde çok sayıda Müslümanın da bulunduğu topluluğun, buradan çıkarak Taksim’e yürümesi ve burada toplanmış kalabalığa katılarak yeni kurulan Anayasal düzeni ve Türk-Ermeni kardeşliğini kutlaması. (Tanin)
16 AĞUSTOS 1908
Meşrutiyet’in ilanı üzerine bütün siyasî suçlular için genel af ilan edilmesi, daha önceki dönemlerde yabancı memleketlere gitmiş olan Ermenilerin akın akın Osmanlı ülkesine geri dönmeleri. (Tanin)
21 AĞUSTOS 1908
“Gabriel Noradunkyan Efendi” başlıklı yazı. (Servet-i Fünun)
22 AĞUSTOS 1908
Ermeni Patrikhânesi’nin gerek İstanbul’da bulunan gerekse taşrada bulunan Ermeni kiliselerine alenen okunmak üzere bir muhtıra göndermesi ve Rumlarla aralarına nifak ve soğukluk tohumlarının ekilmesine sebep olan bazı gazetelerin neşriyatına itibar edilmemesini, iki millet arasında soğukluğa sebep olan kusurlardan katiyyen sakınılmasını, eskiden beri aralarında olan muhabbet ve kardeşlik bağlarının bu hürriyet ortamında daha fazla artırılmasına gayret edilmesi lüzumunu belirtmesi. (Tanin)
24 AĞUSTOS 1908
II. Abdülhamid tarafından görevinden alınarak Kudüs’e sürülen eski Ermeni Patriği İzmirliyan Efendi’nin aftan istifade ederek İstanbul’a gelmesi ve İzmirliyan Efendi’nin Türklerin de içinde bulunduğu bir kalabalık tarafından coşkuyla karşılanması, bazı gazetelerde İzmirliyan Efendi ile ilgili övgü dolu yazılar çıkması. (Sevet-i Fünun)
27 AĞUSTOS 1908
“İzmirliyan Efendi” başlıklı yazı. (Servet-i Fünun)
M. S. 9 EYLÜL 1909 - RAİF EFENDİ LAYİHASI
(…) [Raif Efendi, Kirkor Zohrap Efendi’nin ileri sürdüğü iddiaların hangi nedenlere dayandığını ve bu şikâyetlerin temelinde yatan sebepleri bir bir ortaya koymak suretiyle Ermenilerin sızlanmalarının boş ve gereksiz olduğunu ispata çalışmıştır. Kirkor Zohrap Efendi’nin ileri sürdüğü iddialara karşı vermiş olduğu cevaplar ise şunlardır: Eskiden beri Diyarbakır Vilayeti’ne bağlı Siverek Sancağı’nda bulunan Milli ve Karakeçi, Mardin Sancağı’nın Cizre, Nusaybin ve Midyat Kazaları’nda yaşayan Miran, Tay, Havarki ve Dekşuri ile Deyr-i Zor Sancağı’nda yaşayan Kürt ve Arab aşiretleri arasında çatışmalar ve antlaşmazlıklar devamlı sûrette görülmektedir.. Fakat bu antlaşmazlıklar Ermenilere veya diğer gayrimüslim tebaaya kesinlikle herhangi bir zarar vermemiştir. Yine aynı şekilde Mamüratülaziz Vilayeti’ne komşu olup coğrafi olarak dağlık ve ulaşılması zor bir bölge olması dolayısıyla Dersim Vilayeti’ndeki aşiretler arasında antlaşmazlıklar mevcuttur.
Yine, Midyat ve Nusaybin Kazaları’nda yaşayan aşiret reisleri de Müslüman ahali arasında neden oldukları bir takım eşkıyalık olayları nedeniyle muhakeme edilerek onlarda çeşitli cezalara çaptırılmışlardır. Görüldüğü gibi bu vilayetlerde meydana gelen olaylar Kürt ve Arab aşiretlerinin kendi aralarındaki antlaşmazlıklardan ortaya çıkmış ve Ermenilere karşı herhangi bir saldırı ve tecavüz hareketi olmamasına rağmen Ermeniler mülki, adli ve askeri makamlar tarafından olaylara göz yumulduğunu hatta gerekli cezaların bile verilmediğini ileri sürerek olaylara müdahil olmuşlardır. Zohrap Efendi’nin layihasında yer verdiği bir diğer konu ise Dersim Kürt aşireti reislerinin Mamuratülaziz Vilayeti’ne mensup askeri kuvvetlerce yakalandıktan sonra 40-50 kadarının Dâhiliye Nazırı Hakkı Paşa’nın (Ağustos 1909) memuriyeti esnasında ve Meşrutiyet’in ilanı sıralarında yanlışlıkla salıverilmelerinden kaynaklanmıştır. Raif Efendi, bu yanlışlığın hemen fark edilerek aşiret reislerinin askeri kuvvetler tarafından ikinci defa tutuklanıp Diyarbakır Cinayet Mahkemesi tarafından çeşitli cezalara çarptırıldıklarını ve tüm bunların üç ayda bir Adliye Nezareti’ne gönderilen vukuat cedvellerinde kayıtlı olduğunu söylemektedir. (99)
4 AĞUSTOS 1909
Kumkapı Ermeni Patrikhânesi’nde Edirne Mebusu Babikyan Efendi’nin cenaze merasiminin yapılması. Agob Babikyan Efendi’nin cesedine otopsi yapılması, (Tasvir-i Efkâr)
5 AĞUSTOS 1909
Ölen Babikyan Efendi’nin kızları ve biraderi Ohannes Efendi’nin, Babikyan’ın Adana’da yaptığı teftişat ve tetkikatına dair hazırladığı raporun tamamlanmış olduğunu, mühürlü olarak kendilerinde mahfuz bulunduğunu ve lüzumu halinde mezkûr raporu Meclis-i Mebusan Başkanlığı’na takdim etmeğe hazır olduklarını söylemeleri. (Tasvir-i Efkâr)
9 AĞUSTOS 1909
Adana olaylarıyla ilgili Meclis-i Vükela kararı, (Tasvir-i Efkâr)
10 AĞUSTOS 1909
Adana vilâyetinde ihtiyaç sahipleri için, yardım suretiyle ve borç olarak dağıtılmasına izin verilen paraların çabuk ve salim bir surette dağıtılması, mevsim geçmeksizin gerekli yerlerin tamir ve inşâsı hususlarına nezaret etmek üzere bir komisyon teşkiliyle çabuk olarak vazifeye başlattırılması. (Tasvir- Efkâr)
10 AĞUSTOS 1909
Adana olaylarıyla ilgili olarak Sadaretten vilâyetlere gönderilen tahrirat-ı umûmîyye. (Tasvir- Efkâr)
11 AĞUSTOS 1909
Adana olaylarıyla ilgili Meclis-i Vükela’da münakaşa. (Tasvir-i Efkâr)
24 AĞUSTOS 1909
“Adana olayları ve Murahas Muşeg” başlıklı yazı. (Tasvir-i Efkâr)
27 AĞUSTOS 1909
“Adana’ya yeni atanan vali ile mülakat” başlıklı yazı. (Tasvir-i Efkâr)
3 AĞUSTOS 1910
“Kiliseler ve Siyaset; Ermeni Kiliselerinde siyaset” başlıklı yazı. (Tanin)
5 AĞUSTOS 1910
Azadamard gazetesinin, Kanun-ı Esasi’nin hükümleri ve Ermeni kilisesi’nin iç bağımsızlığı noktasından hareketle, kiliselerde meydana gelen olaylara, Hükûmetin müdahaleye hak ve selâhiyeti olmadığını yazması. (Tanin)
5 AĞUSTOS 1910
Erzurum Ermeni Mebusu Pastırmacıyan Efendi’nin, Kafkasya’ya ve oradan da Erzurum’a gitmek isterken Batum’da Rus memurları tarafından tutuklanması. İstanbul’daki Rus sefareti’nin ve Rusya’daki Osmanlı Büyükelçiliği’nin etkili teşebbüsleri sonucun da serbest bırakılması. (Tanin)
8 AĞUSTOS 1910
Beyoğlu Ermenii Kilisesi’nde, Ramgavaryan Fırkasına mensup Hayrenik gazetesi yazarlarından Vahan Efendi’nin, kilisede yaptığı konuşmanın sonunda Taşnaksaganların hareketini tenkid etmesi. (Tanin)
8 AĞUSTOS 1910
Kafkasya’da bulunan Türkiyeli Ermeni muhacirlerin memleketlerine dönmeye devam ettikleri. Yaklaşık 30.000 Ermeninin eski vatanlarına döndükleri. (Sabah)
8 AĞUSTOS 1910
Ermeni Kilisesi’nde Vahan Efendi’ye ahaliden sorular sorulduğu esnada karışıklıklar çıktığı, güvenlik kuvvetlerinin gelerek olayları yatıştırdığı. (Sabah)
15 AĞUSTOS 1910
İttihad ve Terakki Cemiyeti murahhası olup, Anadolu’da seyahat eden Trabzon ve Erzurum’da tedkikat ve incelemelerde bulunan Naci Bey’in Jön Türk gazetesi muharrirlerinden biriyle yaptığı mülakatta; Trabzon ve Erzurum vilâyetlerinde Türklerle Ermeniler arasında katiyyen vukuat olmadığını ve Ermenilerin İslâmlarla gayet samimi bir surette kardeşçe geçindiklerini söylediği. (Sabah)
24 AĞUSTOS 1910
İstanbul’a dönen Pastırmacıyan Efendi’nin, Azadamard gazetesi yazarlarından biriyle yaptığı görüşmede “Şüphe yok ki Osmanlı Hükûmeti tarafından mükerrer müracaatlar yapılmasaydı şimdiye kadar mahpus kalırdım” dediği. (Tanin)
(93) Musa Şaşmaz, İngiliz Konsolosları ve Ermenilerin Katliamı İddiaları 1878-1914 s, 380-381
(94) Musa Şaşmaz, İngiliz Konsolosları ve Ermenilerin Katliamı İddiaları 1878-1914, s, 386
(95) Prof. Dr. Pars Tuğlacı, Tarih Boyunca Batı Ermenileri, C. III, s, 234
(96) HR. SYS. 2795/6 Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Rus İlişkileri 1899-1906 s,94-95-96
(97) [HR. SYS.2795/43]
(98) Prof. Dr. Mihail Bashanov, Türkiye’de Ermeni Meselesi Rus Genelkurmay Başkanlığı Belgeleri s, 121-122
(99) Yrd. Doç. Dr. Erdoğan Keleş, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 7. Cilt, Ankara, 2014, s, 91-92-93-94-95
Kenan Mutlu Gürses