04 Kasım 2023
M.S. 16 Mayıs 1879 - Erzincan
Çemişgezek ;11 Ağustos, Harput'tan ayrıldık. Yolumuz Kuzova üzerinden. Burası aynı zamanda bir dönüş yolu sayılıyor. Zira başka bir hat ile Gaban-Maden ve Arapgir Ovası'na ve Eğin'in diğer bir kısmına ulaşılıyor. …([52])
M.S. 1879 - Tercan'da Yerleştirilecek Ermeniler
[1877–1878 Osmanlı-Rus Savaşı öteden beri bu tür saldırılara maruz kalan, canını ve malını korumakta güçlük çeken, çeşitli angaryalara maruz kalan Ermeni köylüsünün kötü yaşam koşullarını giderek ağırlaştırmıştır. Daha önce idarecilerin kayıtsızlığı nedeniyle cezasız kalan saldırı ve angaryalar savaş koşullarında adeta meşrulaşmıştır. Şeyh Celalettin ve arkadaşlarının, Osmanlı ordusunu takviye etme bahanesiyle yollarının üzerindeki Ermeni köylerine saldırdığını Erzurum civarındaki Ermenilerin bu saldırılardan şikâyetlerini aktarmıştık. Ermeni cemaatinin Erzurum'daki reform komisyonuna verdiği ve Layard'ın 17 Ağustos 1879'da Salisbury'ye gönderdiği reform projesi, cemaatin savaş sırasında yaşadığı ek sorun ve yükümlülükler hakkında bir fikir vermektedir: ([53])
M.S. 29 Kasım 1879 - Büyük Ermenistan'ı Kurma Projesi
Zira zamanı gelip de Osmanlı Devleti çökünce Ermenilere ayrı bir devlet kurdurmak ancak böyle mümkün olabilirdi. Aslında Konsolos Emilius Clayton'un kayıtları kendi kafasından çıkmış şahsi düşüncelere dayanmamaktaydı. Bu rapor, tamamen zamanın İngiliz politikaları doğrultusunda düşünülmüş ve kaleme alınmıştı. Nitekim burada söz konusu edilen pek çok husus Lord Salisbury'ın 8 Ağustos 1878 tarihli yönergesinde de vardır. Aradaki fark, Salisbury daha kapalı, diplomatik bir ifadeyi tercih ederken Clayton her şeyi daha açık seçik yazabilmiştir…([54])
M.S. 1879 - Boğos Natanyan
[Boğos Natanyan'ın eserinin hangi koşullarda kaleme alındığını gösterebilmek için 19. yüzyılın başından sonuna kadar uzanan tarihsel sürecin önemli dönüm noktalarına değinmeye ve bu sürecin Osmanlı toplumuna etkilerini açıklamaya çalıştık. Şimdi biraz da kitabın öyküsünü ve yayıma hazırlanması sürecindeki şahsi hislerimi okurla paylaşmak istiyorum…Daha bu kitabı Türkçeye çevirmek gibi bir düşünceye sahip değilken, bir Ağustos ayında, havanın aşırı sıcak oluşu nedeniyle neredeyse kimsenin katılmadığı bir Ephemera müzayedesinde satın aldığım, ama tam olarak nasıl kullanacağımı bilemediğim ve çoğu Sivas civarına ait fotoğraf, foto-kart ve kartpostallar zaman ve mekân bakımından bu kitabın içeriğine son derece denk düştü ve onu zenginleştirdi.. Kitapta kullanılan görsel malzemelerin çoğunu bu müzayede edinmiştim. ([55])
M.S. 1881 - ERMENİ İHTİLAL KOMİTELERİ
[Yerasimos'un tespitine göre; ''Bulgaristan örneğine göre hareket eden bu Ermeni çeteleri, yalnızca Ermeni kıyımına yol açmayı amaçlayan kışkırtma eylemlerine girişecekler, Avrupa kamuoyunu duyarlı bir hale getirerek, büyük devletleri Ermeni bağımsızlığından yana müdahaleye zorlayacaklardı.
Ermenilerin daha 1872'de Van'da ''İttihad-ı Halas Cemiyeti'' 1881'de Erzurum'da ''Şura-yı Âli Müdafi-i Vatandaşlar Cemiyeti'' Erivan'da da ''Hayır İşleri Derneği'', ki bu derneğin 1883'te Erzurum'daki ihtilal taraftarı Ermenilere silah sağladığı, Papaz Mıgırdıç Babagnian'ın ifadelerinden anlaşılmaktadır 1882'de yine Van'da ''Kara Haç'' ve İstanbul'da da ''Ermeni Vatanperverler İttihadı'' adları ile bir takım teşkilatlar kurdukları, Reform Genel Müfettişi tarafından daha önceden tespit edildiği gibi, Müfettiş Şâkir Paşa, Petersburg'da iken Rusya'da bulunan Ermeni Vatanseverler İttihadı Teşkilatının, Van vilayetindeki Ermenileri ve Nasturileri tahrik ettiklerinin anlaşıldığını İstanbul'a rapor etmişti.. 10 Ağustos 1884. Avrupa'da ise, İngiltere'de ''İngiliz Emeni Cemiyeti'' ve ''Ermeni Vatanperver Cemiyeti'' adında iki teşkilat faaliyet göstermekteydi. Ayrıca Paris, Varna, Sofya, Bükreş ve Atina'da bulunan Ermeni Komitelerinden başka, Amerika'da bulunan Ermeni komiteleri de Osmanlı Devleti'ndeki isyan hareketlerine katılmaktaydılar. Bütün bu Ermeni teşkilatlarının yanı sıra, Anadolu'daki Ermeni ihtilallerinde en fazla etkili olanlar ise Armenikan Partisi, Hınçak ve Taşnaksutyun Ermeni Komiteleridir.] ([56])
M.S. 7 EYLÜL 1881 - SİVAS MÜDDEÎİUMÛMÎ-İ SÂBIKI VE VİLAYET MEKTUPÇUSU AHMET ŞEVKİ EFENDİ TARAFINDAN VERİLEN İTHÂM-NAME SURETİDİR
[ Numero 74
Rusya devlet-i fahîmesi tebaasının Ermeni milletinden ve Revan sancağı ahalisinden Mardinos Balayan nam kimesne sekene-i Memâlik-i Şâhâneyi isyan ettirmek üzere icra-yı tedâbir-i tahrikiyyeye cüret etmiş ve mâhiyet-i cürmi bundan ibaret bulunmuş olmağla şu fiili ithamına esas ittihâz olunmuştur. …. Binâenaleyh mezkûr Mardiros ef'âl-i cinâiyye-i mezkûrenin ber-vech-i meşrûh faili olmakanûn-ı cezanın elli sekizinci maddesi ahkâmınca cinayetle itham olunmuş ve heyet-i ithâmiyyenin bu babda olan Fî 20 Ağustos sene 1297 tarihli mazbatasıile işbu ithamnâme suretleri usûl-i muhâkemât-ı cezâiyye kanûnnâmesinin iki yüz yirmi üçüncü maddesi mûcebince müttehim-i merkuma tebliğ kılınmış olmakla muhakemât-ı aleniyyesinin icrası zımnında evrak-ı müteferri'a mahkeme-i istinâf ceza dairesine tevdi kılındı..([57])
Fî 12 Şevval sene 1298 ve Fî 25 Ağustos sene 1297 -Ahmed Şevki-Sivas Mahkeme-i İstînâfiyyesi müddei-i umûmîliği]
M.S. 1881 - İNGİLİZ KONSOLOSLARI
(…)[Everett Ağustos ayının sonunda Erzurum'un kazalarından Narman, Tortum, Çürüksu Ovası'ndan Bayburt'a kadar olan bölgeyi dolaşmaya karar vermiştir. Gezisi yaklaşık olarak iki ay sürmüş ve 26 Ekim 1881 günü Erzurum'a geri dönmüştür. Dönüşü akabinde vali ile görüşmüş ve uğradığı kaza ve nahiyelerdeki yöneticiler hakkındaki olumlu veya olumsuz düşüncelerini aktarmıştır. Gezip gördüğü izlenim ve bilgileri aralık ayında büyük bir rapor haline getirmiş ve bunu İngiliz Dışişleri Bakanlığı'na göndermiştir. Gezi izlenimleri yanında bu raporda İspir ve Tortum'da üretilen tahıl, meyve, sebze, kereste ve çıkarılan mineraller ile Tortum ve Keskim Kazaları'ndaki Ermeni nüfusu köy köy verilmektedir. ([58])
M.S. 1882 - ERMENİ AYAKLANMALARI
[İlk dönem Ermeni ayaklanmaları Hınçak ve Taşnak komitelerinin organizasyonları ile bütün Türkiye'de gerçekleşmişti. Yozgat, bu isyanlar zinciri organizasyonunun yalnızca küçük bir parçası idi. Fakat diğer bölgelerde çıkan isyanlar da göz önünde tutulduğunda isyan organizasyonunun ne kadar büyük olduğunu görmek mümkündür. Bu organizasyonların önemli olanları şunlardır: ([59])
Musa Bey Olayı
Ağustos 1889
Birinci Sasun İsyanı
Ağustos 1894 ([60]
M.S. 1882 - EĞİN GAMARAGAB KÖYÜ’NDEKİ SURP KEVORK KİLİSESİ’NİN DEPREM SONUCU ZARAR GÖREN KÂRGİR BAZI DUVARLARININ ONARIMI TAMAMLANDI 3 AĞUSTOS ([61])
M.S. HAZİRAN 1882 - İNGİLİZ KONSOLOSLARI
(…)[Everett, 1882 İlkbaharında havaların ışımasıyla birlikte Erzurum Vilayeti'nin batı kısımlarına bir gezi yapmak istemiş ve maksatla da Trotter'dan izin istemiştir. İzin alınmış ve Everett gezisine 25 Mayıs 1882 günü çıkmıştır. 5 Haziran'da Tercan, 23 Haziran Erzincan daha sonraları ise Kemah, GÜRCANİS, REFAHİYE, Şiran, Kelkit ve Şebinkarahisar'a kadar olan yerleri dolaşmış, oralardaki yerel sorunlarla ilgilenmiş ve gözlemleri ile ilgili geniş bir rapor hazırlayıp İngiliz Dışişleri Bakanlığı'na göndermiştir. Gezisi sırasında Stewart'a yardımcı olmak için haritalama işlemlerini de yürütmüştür. Gezisini tamamladıktan sonra 5 Ağustos 1882 günü Erzurum'a geri dönmüştür. Aslında Everett, 30 Mayıs 1882 günü Trotter'dan yaz aylarında kullanmak üzere iki aylık bir izin istemiştir. Bu izin uygun görülmemiştir. Bunun nedeni de İngiliz askeri konsoloslarının süresinin Ekim ayı itibari ile dolacak olması idi. ] ([62])
M.S. 1882 - Ermeni Terör Olayları ve Ermeni İsyanları (1890 – 1896)
[Ermeniler, Türk toprakları içerisinde bir Ermenistan Devleti kurma amacıyla oluşturdukları terör örgütleri vasıtasıyla birçok isyan çıkartmışlardır. Bu isyanlar ve terör olaylarının önemli olanları şunlardır:
Anavatan Müdafileri Olayı (8 Aralık 1882),
Armenakan Çeteleriyle Çatışma (Mayıs 1889),
Musa Bey Olayı (Ağustos 1889),
Erzurum İsyanı (20 Haziran 1890),
Kumkapı Nümayişi (15 Temmuz 1890),
Merzifon, Kayseri, Yozgat Olayları (1892 – 1893),
Birinci Sasun İsyanı (Ağustos 1894),([63])
M.S. 1886 - Gladstone’un Dördüncü Başbakanlığı (1892) ve Ermeni Sorununda Yeni Dönem: Kan Dökün Ki Müdahil Olalım!
“Kötü olaylara gebe günler geçiriyoruz. Bıçak kemiğe dayandı. Kaçınılmaz sonuç için hazırlanın. Örgütlenin! Silahlanın! Elinize ne geçerse onunla silahlanın. Bir yer ayaklandığı ya da direnişe geçtiğinde, siz de bulunduğunuz yerde, aynını yapın. Özgürlük ışığını yayın!”. 1892 yılında Salisbury hükümetinin reformların yapılmasında yaşadığı sıkıntılar nedeniyle Avam Kamarası, Temmuz ayı içerisinde seçim yapma kararı aldı. Muhafazakârlar “liberal unionist”lerin destekleriyle seçimlerden başarıyla çıktılar. Bu başarıya rağmen İrlanda milliyetçilerinin Gladstone’u desteklemeleri neticesinde Salisbury istifa etmek zorunda kaldı ve 15 Ağustos 1892’de Gladstone dördüncü hükümetini kurdu. ([64])
m.s. 1887 - ermeni politik partiler dönemi
Armen Garo (Pastırmacıyan) tarafından yönlendirilen bir grup genç Taşnak, büyük güçleri kendi çıkarlarına çevirmek için Îstanbul ‘da Osmanlı Bankası’nı (26 Ağustos 1896) nafile ele geçirir. Buna mukabil Abdülhamid ulusal Anayasa’yı askıya almış ve en göze çarpan (1896-1908) Ermeni yazarları sürgüne zorlamıştır. Ermeni devrimci hareketinin ağırlık merkezi, amaçlarının yeniden gözden geçirilmesi gibi üzücü bir problem ortaya koyarak, birdenbire Osmanlı Împaratorluğu’ndan Transkafkasya’ya nakledilecektir.] ([65])
M.S. 17 Ağustos 1888 - ERMENİLERİN İSYANA VE TÜRK HÂKİMİYETİNDEN KURTULUŞA ÇAĞRILMASI
(…) [Erzurum'daki eski İngiliz Viskonsolosu Vratislav 17 Ağustos 1888 tarihli memorandumda Van, Erzurum, Diyarbakır ve Harput vilayetlerinde Protestan Ermenilere baskının uygulandığına dair delil gösteremeyeceğini belirtmiş ve Zat-ı Hazretleri'nin Kürdistan'daki konsolosu olduğu dönemde Ekim 1887-Temmuz 1888 de söz konusu vilayetlerde herhangi bir baskı olayını hatırlamadığını yazmıştır. ([66])
M.S. 1888 - Ermenilerin İran’a Göç Etmesi, Nedenleri ve Sonuçları
Çeteciler için İran ve Kafkas yolu, her zaman için açık ve güvenli bir yol konumunda idi. Bu nedenle Van isyanına katılan çetecilerden 85 kadarı Kasım 1896 tarihinde İran’a kaçmıştır. Sasun İsyanları sırasında da İran’a göç eden ve burada çete faaliyetlerine katılan Ermenilerin büyük rolü olmuştur. 8 Ağustos 1895 Sasun isyanında istedikleri neticeyi elde edemeyen Ermeniler ikinci darbeyi 1897 Temmuzunda vurmak istemişlerdir. Bu amaçla da İran-Van yolunu tercih etmişlerdir. Fakat bu yolun güvenliğini sağlamakta olan Mazrik aşireti Ermenilerin geçişine mani olmakta idi. Bunun için bu aşiretin engellemelerini ortadan kaldırmak isteyen Ermeniler, 1897 Temmuzunda 250 kişilik bir çete ile aşiretin Honasor’daki çadırlarına saldırmışlardır. Fakat bu saldırıda Ermeniler istedikleri neticeyi elde edememişlerdir. İran’a göç etmeye başlayan Ermeniler sadece Osmanlı topraklarında değil göç ettikleri yerlerde de huzursuzluk çıkarmışlardır. Bu konuda Van vilayetinden Ağustos 1896 başlarında Dâhiliye Nezaretine çekilen bir telgraftaki bilgiler, bize olayın boyutlarının ne derece ciddi olduğu konusunda bilgi vermeye yeterlidir. Çünkü Van Albak ve Hamidiye bölgelerinden göç eden eden Ermeniler, İran’ın Selmas bölgesinde toplanmaya başlamışlardır. Bunların miktarı burada 3000’i geçmiştir. Burada toplanan bu fesad taifesi İran aşiretlerine zarar verdiği gibi İranlı bir askeri de öldürmüşlerdir. Bunun üzerine sınırı geçen 400 Osmanlı süvarisi bu fesad taifesi ile çatışarak şimdilik bunları def etmiştir. ([67])
M.S. 1889 - Erzincan’da Bulunan Taş Kilise'de Bir Ermeni Okulunun Yapılmasına Dair İrade-i seniyye
[B.O.A. D.İ. 89605; 20 Zilhicce 1306/17 Ağustos 1889] ([68])
M.S. 17 Ağustos 1889 - Erzincan'da Taşkilise Dâhilinde Ruhsatsız Olarak Atik Mekteb'in Yerine Yapılan Okul İnşaatının Tamamlanmasına Müsaade Olunması [69]
20 Ağustos 1890
Kumkapı gösterisinin elebaşısı olan Cangülyan’ın idama mahkûm edilmesi, Padişah tarafından cezasının müebbet hapse çevrilmesi.
M.S. 1890 - Ermeniler Silaha Sarıldılar
Ve (…) Ermeniler silaha sarıldılar: Haziran 1890'da Erzurum'da, Ağustos 1894'te Sasun'da silahlı Ermeni ayaklanmaları çıktı. 1895'in Ekim-Kasım aylarında Anadolu'nun 25 ayrı noktasında silahlı Ermeni eylemleri patlak verdi: Divriği, Trabzon, Eğin, Develi, Akhisar İzmit Erzincan, Zeytun, Bitlis, Gümüşhane, Bayburt, Maraş, Urfa, yine Erzurum, Diyarbekir, Siverek, Malatya, Harput, Arapkir, Sivas, Merzifon, Antep, Maraş, Muş, Kayseri ve Yozgat. Birer-ikişer gün içinde bastırılan bu Ermeni ayaklanmaları Ermenilerle Kürtler arasına kuşku ve husumet sokmaya yetti. ([70])
M.S. 1890 - Ermeni Pornisnan da devleti yıkmaya yönelik suçlarından dolayı hapsedilmişti
[Erzincan çevresinde ortaya çıkan Ermeni hadiselerinin tamamı, Osmanlı topraklarında ve dış ülkelerde kurulmuş olan Ermeni teşkilatlarıyla organize olmuş faʽâliyyetler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu teşkilatlardan Ermeni Devrimci Komiteleri 1880’de, Hınçak Komitesi 1886’da, Truşak teşkilatı 1890’da kurulmuştur. Daha önce “Ararat”, “Orient”, “Amis de l’Instruction”, “Kilikya” adıyla kurulmuş olan komiteler, 1890’da “Miatzal Anikerulian Hayatz” çatısı altında birleşerek faʽâliyyetlerini tek merkezden yürütmeye başlamışlardır. Bu birlik, Ermeni teşkilatlarının daha küçük yerleşim yerlerine kadar teşkilatlanmasına ve münferit hareket eden Ermeni militanlarının daha organize olmalarına sebep olmuştur. Sıradan olaylar gibi gösterilmeğe çalışılan Ermenilerin içinde bulunduğu hiçbir vakʽa adî, vasıfsız olmayıp belli bir gayeye hizmet içindir. …
Ancak yapılan araştırma neticesinde Ohan’ın din adamı olmadığı ortaya çıkmıştır. Daha önce birçok suç işleyip mahkûm olan ama faʽâliyyetlerinden bir türlü vazgeçmeyen Ohan’ın, her mahkûmiyet sonrasında öncekinden daha aktif hâle gelmesi, onun bölgeden uzaklaştırılma zaruretini doğurmuştur. Bu sebep ile Elazığ Valiliği, Dâhiliye Nezâreti’nden Ohan’ın Kastamonu’ya gönderilmesi talebinde bulunmuştur. Dâhiliye Nezâreti, valiliğin bu talebini 18 Ağustos [1]308 (30 Ağustos 1892) günü Sadâret’e bildirmiştir. Sadâret, Ohan ile ilgili kararını verip tezkere- i sâmiyye 19 Ağustos [1]308 (31 Ağustos 1892) günü Adliye ve Mezâhib Nâzırı’na göndermiştir. . ([71])
[52] Karakin Vartabed Rahip Sırvantsdyants, Toros Ahpar, C. II.
[53] Arsen Yarman, Palu-Harput 1878, I. Cilt, s, 160
[54] Prof. Dr. Salim Çöhçe, Büyük Ermenistan'ı Kurma Projesi, Ermeni Araştırmaları Dergisi, s, 87–88–89–98–99–100–101–102–103–104–105
[55] Boğos Natanyan, Yayına Hazırlayan Arsen Yarman, Sivas 1877, s, 146–147–148–149
[56] Erhan Afyoncu, Ermeni Meselesi Üzerine Araştırmalar, s, 57–58–59
[57] Doç. Dr. Kemalettin Kuzucu, İsmail Hakkı Paşa'nın Sivas Valiliği ve İlk Ermeni Olayları 1880-1882, s, 200-201-202-203
[58] Musa Şaşmaz, İngiliz Konsolosları ve Ermenilerin Katliamı İddiaları 1878-1914, s, 41
[59] Taha Niyazi Karaca, Ermeni Sorununun Gelişim Sürecinde Yozgat'ta Türk Ermeni İlişkileri, s, 167–168
[60] Taha Niyazi Karaca, Ermeni Sorununun Gelişim Sürecinde Yozgat'ta Türk Ermeni İlişkileri, s, 167–168
[61] Prof. Dr. Pars Tuğlacı, Tarih Boyunca Batı Ermenileri, C. II, s, 592
[62] Musa Şaşmaz, İngiliz Konsolosları ve Ermenilerin Katliam İddiaları 1878-1914, s, 43-44
[63] Doç. Dr. Şenol KANTARCI-Tarih Boyunca Türk - Ermeni İlişkileri
[64] **
[65] Derleyen: Gerard Dedeyan-Ermeni Halkının Tarihi, Syf, 449-450-451-452-453-454-455-456
[66] Prof. Dr. Mihail Bashanov, Türkiye'de Ermeni Meslesi Rus Genelkurmay Başkanlığı Belgeleri, s, 56
[67] Doç. Dr. Selim Hilmi ÖZKAN-Osmanlı Devleti’nden İran’a Ermeni Göçü ve Sonuçları
[68] [B.O.A. D.İ. 89605; 20 Zilhicce 1306
[69] [ BOA İ.DH 1150/89605]
[70] Hüseyin Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi I, s, 15–20
[71] Necati Fahri TAŞ-OSMANLI DEVLETİ’NİN MEŞRÛTİYYET DÖNEMİNDE ERZİNCAN’DA EŞKIYÂLIK
Kenan Mutlu Gürses