18 Kasım 2023
M.S. 1890 - KÜRTLERİN ÇALDIĞI HAYVANLAR
Lloyd tarafından bağlantılı olduğu iddia edilen diğer bir olay ise Ermenilerin ağırlıklı olarak yaşadığı Erzurum Ovası'nda Müslümanların genelde çiftçilik yapan Ermenilere karşı şiddet kullandıkları, onların mallarını gasp ettikleri ve zaman zaman da silahla yaraladıkları, ancak herhangi bir ölümün vuku bulmadığı iddia edilmiştir. Bu ihbarın duyulması üzerine ovadaki askerinin devriye arttırdığı beyan edilmiştir. Böylece asayişin kontrol altına alındığı ve vilayet genelinde durumun sakin olduğu, Lloyd'un 21 Ağustos tarihli raporunda not edilmiştir. (72 )
M.S. 1891 - HALEP VILAYETI SALNÂMELERINE GÖRE VILAYET DÂHILINDE NÜFUS
[Halep Vilayetinde salnamelerde bulunan kayıtla ışığında toplam nüfus ve dağılımları belirtilen yıllara göre tablolar halinde şu şekildedir: Oysa Osmanlı Devleti 5 Temmuz 1881 yılında “Sicil-i Nüfus Nizamnâmesi” çıkararak bütün vilayetlerde nüfus sayımı yapılmasını istemiştir. Osmanlının içinde bulunduğu çeşitli sıkıntılardan dolayı ilk sonuçları 1884/85 yıllarında alınmaya başlanmış olan bu sayımın kesin sonuçları 1886/87’de alınmıştır. Dönemin sadrazamı Cevad Paşa payitahta gelen vilayetlerin nüfusunu içeren bilgileri 17 Ağustos 1893 tarihinde düzenli bir şekilde padişah II. Abdulhamid’e sunmuştur. (73)
M.S. 1891 - ERMENI KOMITELERI’NIN DOĞU MENŞELI SILAH KAYNAĞI: İRAN
1898 yılı yaz aylarında Bitlis vilayetinden İstanbul’a ulaşan haberlere göre, İran’dan Doğu Anadolu’ya yapılan silah sevkiyatı hâlâ devam ediyordu. Bitlis valisi, elde edilen silah ve cephaneden anlaşıldığı kadarıyla Ermeni eşkiyasının İran’dan Van vilayetine, Van gölünde bulunan gemilerle de Bitlis vilayetine silah ithal ettiklerini Dâhiliye Nezareti’ne yazmış; Nezaret de, 31 Ağustos 1898’de Sadaret’e gönderdiği tezkeresinde hükümeti bilgilendirmişti.
Osmanlı Ermenileri’nin silahlandırılmasında İran’ın rolü bu hadiselerle sınırlı değildi. Ağustos 1899’da Dördüncü Ordu Müşirliği’nden Seraskerlik makamına gönderilen bir muhabere evrakından, İran Devleti’nin Selmas ve civarındaki Şiiler ile Ermeniler’e 2.000 kadar sürmeli tüfek göndererek, dağıttığı; bir hayli süvari askerini de buralara sevk ettiği öğrenildi. Bâbıâli’ye göre, Ermeniler’e dağıtılan tüfekler ara sıra İran Hükümeti adına Osmanlı gümrüklerine getirilip transit yoluyla İran’a geçirilen Avrupa menşeli silahlardan olmalı idi. Sultan II. Abdülhamid, 7 Ağustos 1899 tarihli irade-i seniyyesi ile bu silahların Osmanlı hudutlarını tecavüz edecek şahıslara dağıtılmasının iki devlet arasındaki münasebetlere uygun düşmediğini ileri sürerek, bundan sonra İran Hükümeti adına Osmanlı gümrüklerine getirilecek silahların geçişini yasakladı. ( 74)
9 Ağustos 1892
Ermenilerin yapacakları ayaklanma için nasıl hazırlanacakları ve ayaklanmaya nasıl başlayıp nasıl yürütecekleri hakkında Osmanlı ülkesinde bulunan merkez komitelerine gönderilen gizli tebliğ.
M.S. 21 AĞUSTOS 1892 - KURUÇAY KAZASI'NDA YAKALANAN EGİNLİ MEHMED'İN KATİLİ ERMENİ MIGIRDIÇ'IN İSTANBUL'A SEVK EDİLİP EDİLMEYECEĞİNİN DÂHİLİYE NEZARETİNCE SADARET'E SORULMASI
[Huzur-ı âlî-i hazret-i sadaret-penâhiye;
Tebdil-i kıyafet ile ilka-yı fesad eden Ermenilerin tutuldukça mücazat-ı kanuniyeleri tertib edilmek üzere hemen tutuldukları kıyafetle Dersaadet'e gönderilmeleri hakkında sebk eden emr ü işʻar-ı sâmî-i fehimaneleri üzerine Erzurum Vilayeti Makamı'ndan keşide olunan telgrafname hallinde Eginli Mehmed'i katl ve komite meselesinden dolayı maznun olan Eginli Mıgırdıç üzerinde Martini Hanri tüfengi ve erzak çantası bulunduğu halde Erzincan'a tabi Kuruçay Kazası'nda derdest edilmiş olduğundan Dersaadet'e gönderilip gönderilmemesi istifsar edilmiş olmayıp bu babdaki rey ve irade-i aliye-i cenab-ı vekâlet-penahilerinin emr ü işʻar buyrulması babında.. Fî 28 Muharrem sene 1310 / 9 Ağustos sene 1308] (75)
M.S. 1892 - İNGILIZ ERMENI TERÖR ÖRGÜTÜ DAŞNAKSUTYUN VE FAALIYETLERI
[Daşnaksutyun her kim ve ne amaçla kurulmuş olursa olsun etkin olarak faaliyet gösterdiği 1892-1921 yılları arasında İngiltere’nin menfaatlerinin Asya’daki bekçilerinden olmuştur. Daşnaksutyun 1890’da Tiflis’te Kristapor Mikailiyan, Stefan Zoryan ve Simon Zavaryan tarafından Tiflis’teki Genç Ermenistan, Van’daki Armenekan ve Hınçak örgütlerini birleştirmek için kurulmuştur.
26 Ağustos 1896 Osmanlı Bankası baskını, 25 Temmuz 1897 Mazrık Kürt Aşireti’ne karşı düzenlenen katliam, 30 Mart 1904’teki İkinci Sasun Ayaklanması ve 1905’te Sultan Abdülhamid’e karşı düzenlenen Yıldız Suikastı Türkiye’de üstlendikleri belli başlı olaylarıdır. Daşnaksutyun kurulduktan kısa bir süre sonra Amerika Birleşik Devletleri, Balkanlar, Kıbrıs, Suriye, Kilikya gibi yerler ile İzmir, Lozan, Berlin, Cenevre, Paris, Londra ve İskenderiye şehirlerinde üstlendi.
Rapor, Ermenistan sınırlarını belirleme tartışmalarının sürdüğü ve Sevr Antlaşması görüşmelerinin devam ettiği Haziran 1920’de sunulmuştu. Tabiî ki, bu raporun hazırlanmasının da bir sebebi vardı. Aralık 1918 ve Ocak 1919’da Delhi’de toplanan Tüm Hindistan Müslümanları Birliği’nin 11.Kongresi’nde, “Türkiye, Halifelik ve Kutsal Toprakların korunması konularının çözümü” ile ilgili aldığı kararlar konusunda Paris Barış Konferansı nezdinde ve İngiltere’nin “sadık vatandaşları olarak” bulundukları temasların büyük bir etkiye sebep oldu. Ayrıca alınan kararları, Tüm Hindistan Birliği Genel Sekreteri Yakup Hasan, 7 Ağustos 1919’da İngiltere başbakanına hitaben yazdığı bir mektubun ekinde göndermiştir. (76)
1 Ağustos 1893
Eleşkirt’ten Nazar Ağa isimli şahsın Erzurum olaylarına karışmış olduğu, Tiflis’ten Van’a göndermek için silah satın aldığı.
7 Ağustos 1893
Kumkapı olayının yıldönümü anmasında New York’daki Ermenilerin gösteri yaptıkları.
9 Ağustos 1893
Ankara yargılamaları sonunda mahkum olan Tomayan ile Kayayan’ın affedildikleri, diğer mahkûmların da mahkûmiyetlerinin bir kısmının affının İngiliz basınında yayınlattırıldığı,
14 Ağustos 1893
Standart gazetesinin Kürtlerin Van’da dört Ermeniyi öldürdüklerini yazması.
M.S. 1893 - SASON OLAYLARI VE İNGILTERE
[Sason/Talori olayları ihtilalcilerden Mihran Damadyan ile Hamparsum Boyacıyan’ın bölgedeki Ermenileri organize ederek Müslüman köyleri üzerine saldırmalarıyla başladı. İlk olaylar 1893 yılında cereyan etmiş fakat saldırılar başarısız kalmıştı. 1894 yılı Mayıs ayında sayıları 3.000’i bulan ihtilalci Ermeniler tekrar toplanarak Müslüman köylerine saldırdılar. Ermeniler üzerine askeri kuvvetler gönderilse de çatışmalar, 23 Ağustos’ta Hamparsum Boyacıyan’ın yakalanmasına kadar devam etti.
Sason olaylarının büyük bir ajitasyona dönüşmesi üzerine aynı konu İngiltere tarafından farklı bir şekilde tekrar gündeme getirildi. İngiltere bu sefer komisyon oluşturmak yerine bir görevliyi Sason’a göndererek inceleme yaptırmak istedi. Bu isteği olumlu bulmayan Sultan, uluslararası bir inceleme komisyonunun kurulmasına karar verdi. Herhangi bir bölgede Ermenilerin ayaklanmış olduğuna dair gelecek haberin endişesiyle yaşayan Sultan II. Abdülhamid, Sason isyanına dair haberler kendisine ulaştığında kaçınılmaz bir üzüntüye düşmüştü. O günlerde üzüntüsünü Saray’a çağırarak İngiliz elçisi ile görüşmesini istediği Kamil Paşa’ya: “Aman beni arayıp sormuyorsunuz. Üç gecedir gözüme uyku girmedi” sözleriyle dile getirmişti. Sason isyanının nasıl bir ajitasyona dönüşebileceğini, daha önceki olaylarla tecrübe eden Sultan II. Abdülhamid, olayın ayrıntılarını öğrenebilmek amacıyla Ferik Abdullah Paşa’yı göndermişti. Ayrıca 4. Ordu Komutanı Müşir Zeki Paşa’yı da bölgede inceleme yapmak için görevlendirdi. Zeki Paşa, olaylarla ilgi edindiği bilgileri 14 Ağustos 1894’ten 20 Aralık 1894 tarihine kadar düzenli olarak Sultan’a bildirdi. Sultan’ı bilgi alma konusunda hemen hareket etmeye sevk eden durum, İngiltere’nin işe karışacağı ve Osmanlı Devleti’nin başına bela kesileceği korkusuydu ki, bu korkusunu Sultan olayı öğrendiği günlerde eski Sadrazamlardan Kamil Paşa ile paylaşmıştı. Sultan’ın korktuğu durum gerçekleşmekte gecikmedi. (77)
M.S. 20 AĞUSTOS 1893 - MİHRAN DAMATYAN'IN SORGUSUNDA LONDRA'DAKİ ERMENİ KOMİTESİ'NİN MÖSYÖ GLADSTONE VE JAMES BRYCE'IN HİMAYELERİ ALTINDA BULUNDUĞUNU SÖYLEMESİ
[Bâb ı Âlî - Daire i Sadâret
Âmedî i Divan ı Hümâyûn 380
Ermeni fesedesinden olup geçende Bitlis vilayetince derdest edilmiş olan Mihran Damatyan'ın istintakında Londra'daki Ermeni Komitesi'nin Mösyö Gladstone ve James Bryce'ın taht-ı himayesinde bulunduğunu izah eylemiş olduğuna dair vilayet-i mezkure valiliğinin telgrafnamesi manzur-ı âlî buyrulmak içün arz ve takdim kılındı efendim. Fî 10 Safer 1311 ve fî 10 Ağustos sene 1309 (78)
M.S. 1893 - 1893 YAFTA OLAYI VE MERZIFON ERMENI HINÇAK KOMITESI
[1893 yafta olayı ile Osmanlı devleti topraklarında Ermeni komiteleri ilk defa Ankara ve Sivas vilâyetleri sınırları dâhilinde geniş bir bölgeyi içine alan organize bir eylem gerçekleştirme gücüne ulaşmışlardır. Bu eylemin amacını Sivas valisi Mehmet Memduh Paşa 25 Mayıs 1311(1894) tarihli layihasında şu şekilde dile getirmektedir: “Bu meselede en çok çekindiğim ve korktuğum şey İslamlarla Ermeniler arasında düşmanlık ve emniyetsizliğin yerleşmesidir. Yaftaların yapıştırılması, katl ve yaralamaların eksilmeyip çoğalması, Müslümanlarla Ermenileri birbirinden sakınacak hale getirmiştir.”
Merzifon’da ele geçirilen Fesat komitesi üyeleri tarafından dinamitden imâl olunan humbaraların Merzifon civârında Çelenk nâm mahalde saklandığı ve bu humbaralar firârda bulunan eşkiyâ tarafından Ağustos ayı içinde Merzifon hükümet konağı ile İslam hânelerine atılacağı Osmanlı hükümet makamlarınca ortaya çıkarılmıştır. Merzifon Ermeni fesat komitesi ile muhbirlerin öldürülmesi hakkında Sivas vilâyetinden alınan telde; Merzifon muhbirinin verdiği habere göre; “Ermeni fesat komitesinin eski heyeti yerine Ermeni evlerinde saklı bulunan Tomayan Artin’in başkan ve belediye sağlık işlerinde çalışan Melcon, kâtip ve diğer sekiz kişinin üye oldukları, muhbirler de dahil olduğu halde sekiz kişinin idamına komitece karar verildiği ve bunların kötülerini kim haber verirse onun da öldürüleceğinin kararlaştırıldığı, geçenlerde öldürülen muhbir Sahak’ın öldürüldüğü yerde bu haberi veren muhbire de ateş etmişlerse de tutturamadıkları, halka nasihatte bulunan Mardiros’un da öldürüldüğü, gerekli tahkikatın yürütüldüğü” bildirilmiştir.
Gizlice Türkiye’ye girdiğinde yakalanan sosyalist ve nihilist Rüştuni ile İstinaf Savcısı huzurunda İngiliz konsolosuun yaptığı görüşmede konsolosun; “Maksadınız ne olacaktır?” sorusuna, “Osmanlı devleti aleyhinde olacaktır” cevabına karşılık “Peki ne fenalık gördün?” sualine karşı da “Ben hiç fenalık görmedim Fakat Osmanlı devleti aleyhinde bulunmak ve sosyalizm fikrini tesis için Atina komitesinden para aldım” cevabını vermiş olduğunun konsolos tarafından raporla İstanbul’daki sefaretine bildirilmiştir. Bu durum Ermeni komite üyelerinin gerçek yüzünün İngiltere hükümeti tarafından da bilindiğini açıkça göstermektedir.
Kayseri Ermeni komitesi faaliyetlerine ve Yafta olayına katılmaktan suçlu bulunan Cevâhiryân Rupen ifadesinde de Arzuman oğlu Ohannes’in Merzifon’a, Kayseri’yi temsilen mebus olarak gönderilişi ve onun Merzifon İdare meclisi tarafından bu görev için yeterli görülmeyip sadece gözlemci olarak toplantıya katılımının uygun görülmesi hakkında şu bilgileri vermiştir:
“…şirket-i fesadiyenin merkez i idâresi Merzifon’da olup reis ve kâtibi Mine ve Vahram nâm müsteârlarını hâiz olan Tomayan ve Kayayan idüğini ve Merzifon’la şirket muhâberâtını îfâya memûr edilmiş olan Papazyan Krupi’den işitmiş olduğunu ve Merzifon’dan merkûm Krupi’ye talîmât ve nizâmât ı fesadiye ve Hınçak gazeteleri gelerek cümlesi birlikte mutâla ettikten sonra üç yüz sekiz senesi Ağustos’unda Merzifon’dan bir mebûs istenildiğini Krupi’nin haber vermesi üzerine cümlesinin rey ve tensîbiyle ve şirket sandığından harcırahının tesviyesiyle Arzuman oğlu Ohannes’in gönderilmiş ve onbeş gün sonra merkûm Ohannes’in avdetle orada şirket şubelerinden gelen mebûsların içtimâ ile verdikleri mukarrerâtı hâvî bir varak ile merkûmun fikri ve lisâna âşinâ olmadığından bahisle gönderilecek mebûsun işe yarar takımdan olmasına dikkat edilmesini hâvî bir mektûp göndermiş olduğunu ve kendi yedinde kalmış olan karârnâmeyi yafta vukûâtı üzerine Kayseri mutasarrıflığına itâ eylemiş” olduğunu belirtmiştir. (79)
M.S. 1893 - BIR KAPITÜLASYON SORUNU
Atlantik ötesine atlayıp cebine bir Amerikan pasaportu alan Hınçak ve Taşnak liderleri sık sık görülüyordu. Bunlar cüzdanlarında Amerikan dolarları, ceplerinde Amerikan pasaportları ile gelip İstanbul’da ve Anadolu’da ihtilâlcilik oynuyorlardı. Amerikan pasaportuyla Türkiye’de kanlı eylemlere girişmek sanki çocuk oyuncağıydı onlar için. Yakalanırlarsa nasıl olsa Amerika kanat gerecekti. Bu sorun Türkiye ile Amerika arasında sık sık yazışmalara neden oluyordu.
Örneğin 20 Ağustos 1893 günü, Washington’daki Osmanlı Elçisi Mavroyeni Bey, bu konuda Amerika Dışişleri Bakanı Mr. Gresham’a bir nota sundu. “Amerika Birleşik Devletlerine göçen Ermenilerin çoğunun, kısa bir süre orada oturup Amerikan vatandaşlığına geçmek ve sonra Türkiye’ye dönüp imparatorluğun dirlik ve düzenine karşı bozguncu eylemlere girişmek amacı taşıdıklarını” bildirdi. Bunun zaten herkesçe bilindiğini söyledi, Amerika’nın tutumunun Montroe doktrinine ters düştüğünü ileri sürdü. Ermeni ajitatörlerine Amerikan vatandaşlığı verilmesi sürdürülürse, Babıâlinin de, her bağımsız devlet gibi kendini savunma hakkını kullanarak, Amerikan vatandaşlığına geçtiklerini ileri süren bu Ermenilere karşı önlem alacağını ve Türkiye için geçerli Amerikan pasaportu taşısalar bile bunların Türkiye’ye sokulmayacaklarını duyurdu.
Mr. Gresham Amerikan vatandaşlarına karşı Babıâli’nin önlem alması fikrini kabul etmedi. 24 Ağustos’ta karşılıklı Amerikan vatandaşlık yasasına dayanarak, “her Amerikan vatandaşının bütün vatandaşlık haklarından yararlanma hakkı bulunduğunu”, yani Amerikan vatandaşlarının Türkiye’ye serbestçe giriş çıkabileceklerini ileri sürdü. Osmanlı Elçisi, bu kez 28 Ağustos 1893 tarihli uzun bir notayla Amerikan görüşüne karşı çıktı ve diplomatik bir polemiğe girişti. (80)
(72) Musa Şaşmaz, İngiliz Konsolosları ve Ermenilerin Katliamı İddiaları 1878-1914, s, 458-459-460-461-462
(73) Dr. Sadettin BAŞTÜRK- XIX. Yüzyılın Sonlarında Halep Vilayetinde Ermeni Nüfus
(74) Yrd. Doç. Dr. Güler YARCI-Ermeni İhtilal Komitelerinin Silahlandırılması
(75) [BOA. DH. MKT 1990/72]
(76) Yrd. Doç. Dr. Halil Ersin AVCI- İngiltere’nin Asya Politikalarında Ermeniler (1878-1923)
(77) Prof. Dr. Taha Niyazi KARACA-19. Yüzyılda İngiltere’nin Ermeni Politikaları
(78) [BOA, Y. A. HUS, Dosya:279, Gömlek:54, Belge:2]
(79) Doç. Dr. Ahmet KOLBAŞI- 1878 Berlin Kongresi’nden 1915 Tehcirine Merzifon Ermenileri
(80) Dr. Bilâl N. ŞİMŞİR-rmeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine
Kenan Mutlu Gürses